قدس آنلاین:  دیدگاه و تصوری نادرست وجود دارد که گمان می‌کند ائمه هدی(ع) به‌ویژه آن بزرگوارانی که نه توانستند حکومت تشکیل دهند و نه دست به شمشیر در مقابل حکام جور قیام کنند، انسان‌هایی گوشه‌نشین بودند که به دور از هر گونه فعالیت و موضع‌گیری اجتماعی، دائماً بر سجاده خود مشغول عبادت بودند و در نهایت اینکه جماعتی از شاگردان و ارادتمندان پای درس و بحث ایشان می‌نشستند؛ حال آنکه تاریخ صحیح، سیره آن انسان‌های کامل را در اوج فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ثبت و ضبط کرده است. بر این اساس و به‌مناسبت سالروز ولادت امام باقر(ع) در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر سیدقاسم رزاقی موسوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، سیره اقتصادی پنجمین پیشوای برحق شیعه را مورد کنکاش قرار دادیم.

دنیا ابزاری برای آبادانی آخرت است

حجت‌الاسلام رزاقی موسوی با تأکید بر نوع نگاه به دنیا در دیدگاه اهل‌بیت(ع) می‌گوید: مباحث اقتصادی یکی از حوزه‌های مهم در رفتار اجتماعی به شمار می‌آید که باید نگاه اهل ‌بیت(ع) را نسبت به آن بدانیم؛ نگاهی که دنیا را ابزار و وسیله‌ای برای آبادانی آخرت و رسیدن به سعادت ابدی معرفی می‌کند. در تعابیر ائمه(ع) دنیا بهترین همنشین برای طلب آخرت تعبیر شده است. در نظر اهل ‌بیت(ع) کار و تلاش افراد تنها شرط لازم است اما شرط کافی نیست؛ باید علاوه بر تلاش خود، اراده خداوند را هم دخیل بدانیم. در آیات قرآن نیز اشاره شده که «یَرزُقهُ مِن حَیثُ لایَحتَسِب»؛ بندگان از جاهایی که گمانش را ندارند روزی می‌گیرند و این اراده خداوند است که فراتر از تلاش انسان‌هاست. او تصریح می‌کند: نکته دیگر تأکید بر تلاش و فعالیت اقتصادی برای حفظ عزت نفس و بی‌نیازی از مردم است. در روایات امام باقر(ع) بر این مسئله تأکید بسیاری شده که افراد نباید تنبلی داشته و به بیت‌المال چشم داشته باشند. در روایات نیز داریم که ائمه(ع) از فرد تنبل اظهار بیزاری می‌کردند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به روایتی از امام باقر(ع) اشاره کرده و می‌گوید: محمد بن منکدر یکی از زهاد معروف عصر امام نقل کرده است که در یکی از روزهای گرم تابستان، از مدینه خارج شدم. امام باقر(ع) را دیدم که مشغول کار است؛ با خود گفتم: بزرگی از بزرگان قریش، در چنین ساعت گرم و طاقت‌فرسا و با چنین وضعیت جسمی به فکر دنیاست، باید او را موعظه کنم. نزد حضرت رفته و پس از سلام گفتم: چرا بزرگی چون شما در چنین شرایطی به فکر دنیا و طلب مال باشد؟ اگر مرگ در چنین حالتی به سراغ شما بیاید، چه خواهید کرد؟ امام باقر(ع) فرمود: به خدا سوگند، اگر در چنین حالتی مرگ به سراغم آید، در حالت اطاعت از خداوند به سراغم آمده است، زیرا با همین کارهاست که خود را از تو و دیگر مردم بی‌نیاز می‌سازم.

تولید و تجارت، دو توصیه مهم امام باقر(ع)

رزاقی موسوی در ادامه با اشاره به تأکیدهای امام باقر(ع) بر کسب روزی حلال و اصالت کار و تلاش می‌گوید: رهنمود دیگر اقتصادی آن حضرت توصیه به تولید است؛ اینکه انسان در مسیر اقتصادی تنها به کارهای واسطه‌ای درآمدزا اکتفا نکند، بلکه بر تولید و ایجاد ارزش‌ افزوده اقدام کند. از امام باقر(ع) روایت داریم که «مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ» یعنی کسی که با وجود داشتن آب و خاک مناسب، اظهار نیازمندی کند از نگاه  خداوند به دور است. او بیان می‌کند: دیگر راهکار اقتصادی امام باقر(ع) توصیه به تجارت است؛ نگاه ائمه(ع) مانند تعالیم قرآن جامع و کامل است. در روایتی از امام آمده است: «الْبَرَکَةُ عَشْرَةُ اَجْزاء تِسْعَةُ اَعْشارِها فِی التِّجارَةِ»؛ برکت 10 جزء دارد که 9 جزء آن در تجارت است؛ مباحثی مانند انفاق، دور شدن از کارهای کاذب، نهی از ربا، نهی از احتکار و زراندوزی و... جزئیاتی است که امام باقر(ع) در بحث تجارت به آن اشاره کرده است.

این پژوهشگر تاریخ تشیع اضافه می‌کند: آموزه‌های اسلام بر اصل ارزش کار و تولید است نه صرفاً درآمدزایی که در سیره اقتصادی ائمه(ع) آن را می‌بینیم و کار و تلاش باید با دینداری همراه باشد؛ لذا بر رعایت مبانی اخلاقی اقتصاد در آموزه‌های دینی تأکید می‌شود و خداوند قواعدی را هم برای تعدیل وضعیت اقتصادی جامعه وضع کرده است.

اهمیت توجه به نیازمندان در سیره اقتصادی امام باقر(ع)

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با تأکید بر اینکه یکی از اصول اقتصادی مهم در نگاه امام باقر(ع) تقدیر در معیشت است، یادآور می‌شود: آن حضرت به میانه‌روی و رعایت اعتدال در مصرف توصیه می‌کرد. انسان باید برنامه‌ریزی در مصرف و معیشت داشته باشد و بر اساس درآمد و متناسب با آن مصرف خود را تنظیم کند. امری که امروزه کمتر شاهد آن هستیم و مصرف گرایی‌ها و تجمل گرایی‌های جامعه، به تعبیر امام باقر(ع) ناشی از نداشتن تقدیر و محاسبه امور اقتصادی زندگی است.

حجت‌الاسلام رزاقی موسوی در پایان با بیان اهمیت توجه به نیازمندان در سیره اقتصادی امام باقر(ع) نیز می‌گوید: روایات بسیاری در این زمینه داریم؛ به طور نمونه حسن بن کثیر می‌گوید: نزد امام باقر(ع) رفته و نیازمندی خود و عدم رسیدگی و کمک یاران و اصحاب را به آن حضرت گفتم، او از این سخن ناراحت شد و فرمود: بدترین برادران کسی است که در حال بی‌نیازی و دارایی دائم به تو سر بزند و با تو رابطه داشته باشد اما وقتی فقیر و نیازمند شدی با تو قطع رابطه کند. سپس به غلام خود امر کرد کیسه‌ای که در آن 700 درهم بود بیاورند و فرمود این پول‌ها را به مصرف خود و خانواده‌ات برسان و چون تمام شد به من خبر بده